ریشۀ نام اردبیل

دربارۀ ریشه­یابـیِ نام اردبیل هم­سخنی و هم­اندیشی نیست.

بیشتر زبان­شناسان و تاریخ­نویسان نام کهن شهر را «آرتاویل» و از ریشۀ اوستایی می‌دانند. این نام از پیوند دو واژۀ «آرتا» به‌ معنای مقدّس که در فارسی میانه تبدیل به «ارد» شده‌ و در نام­هایی مانند اردشیر، اردوان، اردستان و اردکان آمده ‌است و «ویل» تشکیل شده‌است. امروزه در مناطق تالش‌نشین استان، هنوز هم به اردبیل، «آردویل» می‌گویند که معنای «شهر مقدّس» را می‌دهد. در شهر کُردنشین «اَربیل» در کُردستان عِراق نیز همین واژۀ «بیل» به معنای شهر وجود دارد. اَربیل به معنای شهر آریاییان است. ( اَر + بیل ). در آثار نویسندگان کهن نام اردبیل به گونۀ (آرتاویت) ، (آرتاویل) ، (آردویل) و (اردبیل) نوشته شده است. فردوسی و یاقوت حَمَوی چون ساخت آن را به فیروز ساسانی نسبت داده­اند، مازان فیروز یا فیروزگرد نامیده­اند . دکتر سیّد احمدکسروی تبریزی زبان­شناس، اصل آن را «ارتاویل» و مرکّب از دو بخش «آرتا: مقدّس» و «ویل یا بیل: شهر» دانسته است و با این توجیه معنای آن «شهر مقدّس» می­باشد. این معروف­ترین و بهترین نظریّه است.

امّا نظریّات گوناگون دیگری نیز در ریشۀ نام این شهر وجود دارد که در پی یافتن ریشه­ای تُرکی یا تالشی برای آن است و هر دو گروه در درستی نظر خود پافشاری می­کنند و نظریۀ نخستین را درست نـمی­دانند.

1. اردبیل یا ارده بئل از سه واژه «اَر» که در ترکی به معنای قهرمان و جنگجو و «دَه» ، «دا» یا «آدا» به معنی پدر و «بِئل» است. شوربیل (یاشورقان بئل به معنای کمره شوره زار)، بئلاساغون (پناهگاهی در کمره کوه) ، بئلداشی (سنگ دامنه کوه) ، بیله دره (بیله درق به معنای دماغه کوه) است؛ معنای کلّی «ارده بئل» در زبان ترکی «دامنه کوه پدر قهرمان» یا «سرزمین پدرقهرمان» است. ( به نقل از نشریّۀ آوای اردبیل شماره 54 – 11 اردیبهشت 1378 و با تلخیص )
2. اردبیل در اصل ارآتابل (ار+ آتا + بل) است. «ار» یعنی «پهلوانی که هرگز شکست نخورده است.» و «آتا» یعنی «پدر»، ارآتا یعنی «پدر شوهر» و بل هم یعنی کمر میانه پس ارآتابل یعنی کمر و کوهپایه ارآتا.
3. نظریّۀ دیگر اردبیل را واژه­ای تالشی می­داند. (برگرفته از سایتwww.taleshan.com نوشتۀ شهرام آزموده با تلخیص) از آنجا که اردبیل از گذشته­های دور جزو حوزۀ فرهنگی قوم تالش بوده و اینک نیز بسیاری از تالش زبانان در آن ساکن هستند و نام­های دیگری نیز در آنجا هستند که تالشی­اند به نظر می­رسد، باید در میان واژگان تالشی به دنبال معنای اردبیل بود. اهالی نـمین و عنبران و ده­ها روستای استان اردبیل هنوز تالشی زبان هستند. جالب­تر این که در میان واژه­های ترکی اهالی آنجا هنوز هم بسیاری از واژگان تالشی کاربرد دارد. همان­گونه که نام کوه سبلان (سَه یعنی سر + وَ یعنی برف = لون یعنی لانه) و سرعین (سَرین یعنی خُنک) تالشی است، می­توان به این نکته توجه نـمود که این نام نیز یک نامواژه تالشی است.

اردبیل از دو بخش ارد و بیل تشکیل شده است.

بیل در هیچ­یک از زبان­های ایرانی موجود در منطقه غیر از تالشی دیده نشده است. در تالشی دارای سه معناست:

1ـ در تالشی اسالـمی، بیل به معنای ژرف و صفت است. مثلاً می­گویند «اَ جِگا بیلَه.» یعنی «آن جا عمیق است.»

2ـ  برخی از قسمت­های رودخانه هم که نسبت به سایر جاها عمیق­تر است نیز بیل نامیده می­شوند.

3ـ معنای سوم این واژه را باید از میان نام­های این منطقه جست. نام­هایی چون «بیلی: نام یک آبادی» که از دو بخش «بیل» و «ی» تشکیل شده که «ی» برای کوچک­سازی به کار برده شده و به معنای کوچک است. پس بیلی یعنی بیل کوچک. «سیابیل: نام یکی از روستاهای اسالـم، همچنین نام روستایی در خوشابر» که از دو بخش سیا و بیل تشکیل شده. است؛ با دقّت در شکل ظاهری مناطقی که واژۀ بیل در نامشان وجود دارد، می­توان به یک همانندی پی برد؛ آن هم این که همۀ این جاها زمین­های هموار یا نسبتاً همواری هستند که اطرافشان را کوه فرا گرفته است. پس می­شود بیل را دشت معنا کرد. اکنون اگر بپذیریم که بیل در زبان تالشی به معنای دشت است، می­توان گفت که «سیابیل» یعنی دشت پُر از سنگ «س اَ بیل».

 بیلی هم به معنای دشت کوچک و اردبیل نیز به معنای دشتِ مقدّس است. دشت اردبیل در نزدیکی کوه سبلان قرار داشته و برای ایرانیان باستان جای مقدّسی بوده است.

  البتّه نام­های دیگری هم هستند که واژۀ بیل را می­توان در آنها دید؛ مثل بیلنَی (نام یکی از آبادی­های اسالـم) که در اصل «بیلی نَی» و به معنای »جلوی بیلی» بوده که با گذر زمان به صورت «بیلنَی» درآمده است و چون در بخش جلوی بیلی قرار دارد این گونه نامیده شده است. «بیلگا: نام یکی از آبادی­های کرگانرود تالش» که از دو واژۀ بیل و گا تشکیل شده که بیل یکی از معانی بیل را دارد. «بیلگا دول» که به معنای بخش­های عمیق­تر و ته دره بیلگا است؛ یعنی دولِ بیلگا.

نظریّۀ دیگر می­گوید در تالشی و تاتی به آبگیر «بیل» گفته می­شود و اردبیل به معنای «آبگیر مقدّس» است. این نظریّه نیز به نام­های تالشی که دارای واژۀ بیل هستند اشاره می­کند.