زبان کردی و گویشهای آن
زبان کردی یکی از زبانهای هند و اروپایی است که زبانشناسان آن را در گروه زبانهای ایرانی شمال غربی آورده‌اند. آنچه که امروزه کردی نامیده میشود گویشهای گوناگونی است که گاه اختلاف آنها چندان است که گویشوران سخن همدیگر را به سختی در مییابند، ولی دارای همانندی های فراوان است؛ دلیل اختلاف گویشهای کردی ، دوری از همدیگر، بودن در چند کشور، نبودن ارتباط و همسایگان مختلف است.
گویشهای کردی را شاید بتوان این گونه بخش‌بندی کرد:
کردی شمال غربی:
دربرگیرندۀ گویش کرمانجی و شاخه‌های آن است. این گویش در استانهای کردنشین ترکیه (دست کم ده استان جنوب شرقی آن)، سوریه (در قامِشْلی و پیرامون آن)، بخشهایی از کردستان عراق، آذربایجان غربی در ایران و شمال خراسان (قوچان و پیرامون آن)، مناطقی از جمهوری‌های ارمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکمنستان رایج است.
کردی شمالی:
که دربرگیرندۀ گویش سورانی و شاخه های آن است و در بیشتر کردستان عراق (مانند سلیمانیه) و ایران (بیشتر استان کردستان و جنوب آذربایجان غربی) بدین گویش سخن میگویند. شاید بتوان لهجۀ جافی (روانسر و جوانرود) و گویش اردلانی و کامیاران را با وجود تفاوت‌هایی به این گروه نسبت داد.
کردی هورامی:
که گویشورانش در اورامانات ایران (پاوه و مریوان) و عراق (حلبچه) پراکنده‌اند. زبان این گروه با همه گویشهای کردی بسیار تفاوت دارد و بسیار با اوستایی همانندی دارد.
برای نمونه «چیش ماچی؟» یعنی «چه می‌گویی؟»
در حالی که در سورانی «چی ده لی؟» در لکی «چَه موشی؟» در کرمانشاهی «چِیشی؟» در بدرۀ ایلام «چَه ایژی؟» در لُری ملایر «شی مووی؟» با این جمله بسیار فرق دارد.
کردی جنوبی:
دربرگیرندۀ کَلهُری، ایلامی و لَکی است.
کردی جنوبی به گونههای زیر بخش‌بندی میشود:
1-کردی کلهری: در کرمانشاه و بخشهایی از استان ایلام، رایج است و با گویش کردی ایلامی فرق ناچیزی دارد.
2-کردی ایلامی :گویش بیشتر مردم استان ایلام که با تفاوت های ناچیزی در شهرهای ایلام، مهران، سرابله ، بدره، بخشهایی از نواحی جنوبی استان مانند دهلران، دره شهر، آبدانان و بخشهایی از کشور عراق مانند مندلی، بعقوبه، دیاله، شیخ سَعد، علی‌شرقی، علی‌غربی، و خانقین و نیز زُرباتیه و بدره و جُصان بدان سخن میگویند.
3-لکی: این گویش به گونهای گسترده در استانهای لرستان، کرمانشاه، همدان و بخشهایی از ایلام گویشوران بسیاری دارد. مردم کلاردشت مازندران نیز لکی میگویند. در نزدیکی رودسر گیلان نیز لک‌ها بسیارند. در ترکیه در نزدیکی آنکارا و در داغستان قفقاز نیز لک زبان هست. لکهای ترکیه، داغستان و گیلان و کلاردشت در گذشته به این دیار کوچ کرده‌اند. در نزدیکی شیراز نیز بازماندگان ایل زند از گروه کریـمخان زند نیز هنوز زبان خود را حفظ کرده‌اند.
گویش مردم ایلام و خانقین و مندلی و ... فَهلَوی (فیلی) نیز نامیده میشود. فَیلی همان فَهلَوی است.
